یوگا دارما یوگا دارما
دکتر آرش فرهودی
مثلی قدیمی هست با این مضمون که با رسیدن به هر خواسته جدید نعمت دیگری از تو گرفته می‌شود. حداقل در مورد پیشرفت تکنولوژی این تمثیل مصداق دارد. توسعه صنعتی اگر چه دستاوردهای فراوانی برای بشر داشته است اما در مقابل، آرامش فکری و روحی را از انسان سلب کرده است. امروزه استرس برای همگان واژه‌ای آشنا است. پدیده‌ای که بیماری قرن نامیده شده است و منشأ بروز بسیاری از بیماری‌هاست به همین خاطر روش‌هایی که در کاهش تنش‌های روحی مؤثرند بیش از هر زمان دیگری مورد توجه قرار گرفته‌اند. مراقبه یکی از راه‌های مقابله با استرس و بیماری‌های ناشی از آن است که در سال‌های اخیر مورد توجه فراوانی واقع شده است.
برخلاف تصور بسیاری از مردم مراقبه تنها توسط اساتید یوگا که در قلل مرتفع هیمالیا به کسب آرامش می‌پردازند، انجام نمی‌شود. این روش قابل انعطاف بوده و برای کنار آمدن با استرس و اضطراب ناشی از زندگی مدرن بسیار مؤثر است. امروزه در بعضی فرودگاه‌های بزرگ جهان اتاق‌های بزرگی تعبیه شده است که با حضور در آن می‌توان از هیاهوی زندگی روزمره دور شد و به کسب آرامش پرداخت. استفاده از مراقبه برای بهبود وضعیت جسمی و روحی و درمان بیماری‌ها سابقه‌ای چند هزار ساله دارد. روش‌های تمرکزی، محصول فرهنگ‌های گوناگون اقوام مختلف جهان است. خاستگاه این روش، عمدتاً به شرق و مرکز آسیا بر می‌گردد. از دیدگاه اقوام شرق آسیا تمرینات مراقبه روشی برای تزکیه نفس، حصول آرامش فکری و حفظ سلامت است. علیرغم تاریخچه غنی این روش تنها در سه دهه گذشته مطالعات علمی در مورد بررسی اثرات کلینیکی این روش بر سلامت جسمی و روحی انجام شده است. ریشه این تحقیقات به دهه ۱۹۶۰ میلادی بر می‌گردد. در این زمان گزارش‌های متعدد از اساتید علمی به غرب رسید که حاکی از توانایی و مهارت آنان در کنترل عملکردهای غیر ارادی بدن از جمله سیستم عصبی خودکار بود. در عین حال پیشرفت تکنولوژی این امکان را فراهم آورد که بعضی از این موضوعات در آزمایشگاه‌های تحقیقات پزشکی بررسی و اثبات شوند. متخصصانی که از عوارض جانبی داروهای رایج در درمان استرس و بیماری‌های روانی ناراضی بودند مراقبه را به عنوان ابزار ارزشمندی برای تسکین و درمان بیماری‌ها یافتند. گروهی از مردم برای این روش‌های تمرکزی ماهیت مرموز و ماوراء طبیعت قائل هستند در حالی که واقعیت برخلاف این است. بعضی از روش‌های مراقبه کاملاً ساده بوده و با تمرین اندکی قابل یادگیری و اجرا هستند. اگر چه انواع دیگری از آن نیازمند آموزش توسط اساتید ماهر است. بهترین و شناخته شده‌ترین راه تمرکز فکری و جدایی از افکار پراکنده، عبادت و راز و نیاز با پروردگار است. آرامشی که متعاقب عبادت حاصل می شود ضمن بهره‌مندی از جنبه‌های معنوی تأثیر فراوانی بر سلامت روح و جسم دارد.
لحظه‌ای در سکون و آرامش
روش‌های زیادی برای انجام مراقبه ارائه شده است اما دو نوع عمده آن شامل تمرینات تمرکزی و فکری است. در مراقبه تمرکزی، فرد توجه خود را بر تنفس و حرکات دم و بازدم، یک تصویر یا صدای خاصی متمرکز می‌کند، این کار دقیقاً شبیه زوم لنز دوربین است که با کمک آن بر روی قسمت خاصی از میدان دید خود متمرکز می‌شویم.
ساده‌ترین شکل اجرای مراقبه تمرکزی نشستن در آرامش و تمرکز و توجه بر روی تنفس است. اساتید این روش معتقدند که ارتباط مستقیمی بین تنفس شخص و وضعیت فکری و روحی او وجود دارد. به عنوان مثال هنگامی که فرد عصبانی یا مضطرب می‌شود تنفس کم عمق‌تر، سریع و ناهماهنگ می شود ولی در حالتی که فکر آرام، متمرکز و متعادل است، تنفس حالت آرام و منظم پیدا می‌کند. تمرکز ذهن در ریتم پیوسته دم و بازدم موجب آرامش فرایند تنفس و هوشیاری ذهن می‌شود.
نوع دیگر اجرای این روش، مراقبه فکری است که شامل گشودن توجه و آگاهی بر احساسات و حواس، تصاویر، افکار، اصوات و بوها بدون تفکر درباره آنهاست. شخص در این حالت به آرامی نشسته و به سادگی آنچه را که از ذهنش می‌گذرد شاهد است، به این افکار واکنش نشان نمی‌دهد و یا با خاطرات، نگرانی‌ها و با تصاویر ذهنی درگیر نمی‌شود، این کار به شخص کمک می‌کند آرامش بیشتری کسب کرده و ذهن آرامتری داشته باشد. در این روش به جای تمرکز و توجه بر روی زمینه‌ای خاص، از تمامی زمینه‌ها آگاهی داشته و به آن توجه می‌شود.
ساده اما مؤثر
دکتر بنسون، استاد دانشگاه پزشکی هاروارد، مراقبه را پاسخی تسکینی می‌داند. وی با مطالعه افرادی که به مدت طولانی از این روش بهره می‌جستند دریافت که مراقبه با اثرات تحریکی اعصاب سمپاتیک مقابله کرده و آن را خنثی می‌کند. اعصاب سمپاتیک موجب گشادی مردمک چشم و افزایش ضربان قلب، تنفس و فشار خون می‌شوند. اعصاب پاراسمپاتیک که اثرات متضاد اعصاب سمپاتیک دارند در حالت تمرکز و مراقبه فعال می‌شوند که نتیجه آن کاهش فشار خون، کاهش دمای بدن و ضربان قلب و حتی متابولیسم پایه است. نیاز بافت‌های گوناگون به اکسیژن در این حالت کاهش یافته و امواج مغزی از نوع بتا که مخصوص وضعیت فعالیت است به امواج آلفا که در ارتباط با آرامش است تغییر می‌یابد.
مطابق بررسی که توسط دکتر کیت استاد دانشگاه Ucal به انجام رسید ثابت شد که در طی مراقبه بدن به وضعیت آرامش کلی و استراحت می‌رسد و در عین حال مغز و ذهن هوشیارتر می‌شوند. بعد از تمرینات تمرکزی، عکس العمل‌ها سریع‌تر شده، خلاقیت افزایش یافته و کارکرد مغز بهبود می‌یابد. در این حالت مصرف اکسیژن تا ۲۰ درصد نسبت به حالت عادی کاهش می یابد. افراد در چنین حالتی به طور متوسط در هر دقیقه یک لیتر هوا کمتر مصرف می‌کنند و ضربان قلب نیز آرام‌تر می‌شود. در عین حال اگرچه مراقبه یک تکنیک فکری است اما اثرات فراوانی بر روی عضلات دارد. کاهش مقاومت پوست یکی از عوارض اضطراب است و افزایش آن نشانگر آرامش عضلات می‌باشد و این همان حالتی است که در طی مراقبه دیده می‌شود. از جمله ترکیباتی که در اثر اضطراب و هیجان افزایش می‌یابد لاکتات Lakat است. لاکتات ماده‌ای است که در اثر متابولیسم در عضلات ایجاد می‌شود. با تمرینات مراقبه میزان لاکتات خون با سرعت، ۴ برابر نسبت به حالت استراحت کاهش می‌یابد، در این حالت جریان خون سرعت بیشتری یافته که نتیجه آن تحویل سریع‌تر اکسیژن به عضلات و کاهش تولید لاکتات است که آرامش روحی و جسمی را به دنبال دارد.
آرامش، داروی همه دردها
شواهد متعددی حاکی از تأثیر آرامش ناشی از مراقبه بر کاهش فشار خون و تسکین دردهای مزمن می‌باشد. طی تحقیقی در دانشگاه منینگر Menninger ایالات متحده، از مراقبه برای افزایش و تقویت عملکرد سیستم ایمنی بدن در برابر بیماری‌هایی مثل سرطان، ایدز و بیماری‌های خودایمن استفاده شد. نتیجه بسیار رضایت‌بخش بود. در عین حال آرامش موجب تنظیم ریتم مغز می‌شود که این مسئله در بازگشت معتادان به زندگی عادی بسیار مؤثر است. بیماران قلبی گروه دیگری از افرادی هستند که تحت تأثیر مراقبه شاهد بهبود بیماری بوده‌اند. اغلب داروهای قلبی نقشی در جهت تسکین بیماران دارند، پدیده‌ای که در اثر انجام تمرینات مراقبه به راحتی قابل حصول است. به طور خلاصه اثرات گوناگون مراقبه بر سلامت جسم و روح را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد.
اثرات روانی
۱- افزایش انسجام امواج مغزی، که این هماهنگی در فعالیت مغز باعث افزایش قدرت، خلاقیت و بهره هوشی می شود.
۲- کاهش اضطراب، افسردگی و تحریک پذیری و افزایش قدرت یادگیری، حافظه و تقویت ثبات فکری و احساسی.
اثرات جسمی
کاهش میزان هورمون کورتیزول Kortizol و لاکتات، دو ترکیب شیمیایی که در اثر استرس در بدن آزاد می شوند، کاهش رادیکال‌های آزاد که می‌توانند موجب آسیب به بافت‌ها شوند. پیری زودرس و بیماری‌های گوناگون نتیجه فعالیت رادیکال‌های آزاد است، همین کاهش میزان کلسترول در نتیجه کاهش احتمال ابتلا به بیماری‌های قلبی است. بد نیست بدانید که اثرات این روش در کمک به ترک اعتیاد، افزایش طول عمر، کاهش استرس و دردهای مزمن و نیز کاهش دردهای ناشی از سندرم پیش از قاعدگی (Pms) در زنان نیز طی تحقیقات متعددی به اثبات رسیده است.
و کلام آخر به جمله¬ای از کتاب " هنر خوشبختی" اشاره می¬کنم که می¬گوید: "ما ظرفیت و توانایی تغییر را داریم و علت آن هم ساختار عملکرد منحصر به فرد مغز ما است و این یک پیام امیدوار کننده برای همه آنهایی است که خواستار تغییر شرایط زندگی، بهبود سلامت جسمی و روحی و دوری از استرس و تنش هستند."
منبع: مجله دانش یوگا