یوگا دارما یوگا دارما
هفت‌سین سفره‌ای است که ایرانیان هنگام نوروز می‌آرایند که در بر گیرنده هفت جور از روزی‌های زمینی است که با حرفِ «سین» آغاز می‌شوند. این سفره روی زمین یا روی خوان پایه گذاشته می‌شود. اعضای خانواده در زمان حلول سال نو در کنار سفره هفت‌سین می‌نشینند. دسته‌ای نیز سفره را تا سیزده روز پس از نوروز نگه می‌دارند و در پایان این چرخه، در روز سیزده نوروز، سبزه را به آب می‌سپارند.
در گذشته این سنت در بخش‌هایی از ایران زمین و امروزه در ایران و برخی از کشورهای اطرافِ آن گرامی داشته می‌شود.
سفره هفت‌سین ویژه نوروز نیست و گروهی این سفره یا مانندش را برای جشن زناشویی یا شب چله آماده می‌کنند.
هفت سین از مشهورترین مراسم نوروز است، و آن گرد آوردن هفت چیز است که نام آنها با حرف «س» آغاز گردد. معمولاً بین اشیاء زیر: سیب، سنجد، سماق، سیر، سرکه، سبزه (دانه‌های گندم و امثال آن که قبلاً در بشقابی کاشته و سبز کرده‌اند)، سکه، سمنو، هفت چیز برای هفت سین انتخاب می‌شود.
پیشینه
بنابر اطلاعات دانشنامه ایرانیکا تاریخچه این رسم مبهم است. برخی پژوهشگران گفته‌اند که در گذشته برای ارج نهادن به برکات زمینی سفره‌ای با هفت نماد برای نوروز و یا جشن مهرگان می‌آراستند که می‌توانستند با حرف‌های مختلفی آغاز شوند؛ در واقع ضرورتی برای شروع آنها با حرف «س» نبوده است. ظاهراً قدیم‌ترین سندی که در آن به اصطلاحِ «هفت سین» اشاره شده دیوان امیر بهاءالدین برندق خجندی (۷۵۷–۸۳۵ قمری) است با این دو بیت:
چون به میدان طرب رانی بٌراق عیش را سبزه سیراب و سنبل، سوسن و سرو و سمن
هم ز عین مردمی باید که چینی «هفت سین» ساغر می در میان بزم و ساقی هفتمین
نوشته دیگری که در قرن نهم به سفره هفت‌سین و متعلقات آن اشاره می‌کند، رساله‌ای است که توسط ابراهیم سلطان تیموری (۷۹۶–۸۳۸قمری) نوشته شده‌است. در این رساله حکایتی کوتاه در باب نوروز و سفره هفت سین چنین ذکر شده‌است که: «در روز نوروز جماعتی می‌گفتند که به حسب نظر نجومی امسال از جهت میمنه حال اشتغال به چیزهایی می‌باید نمود که سر الفاظ او «سین» باشد همچنانچه سر و سبزی و سرکه می‌باید خورد و سقرلاط و سمور و سنجاب می‌باید پوشید. مولانا نور گفت پس صوف نیز می‌باید پوشید.»
طاش کُبری زاده (درگذشته ۹۶۸ هجری قمری)، مورخ عثمانی در کتاب «مفتاح السَّعادة و مصباح السِّیادة» به «هفت سین» نوروز چنین اشاره کرده است: «از عادتهای ایرانیان در عیدهای‌شان… و از عادت‌های‌شان در نوروز این است که هفت چیز که اول نام آنها «سین» است فراهم می‌کنند و آنها را می‌خورند، و آن هفت چیز: شکر، کنجد، گونه‌ای آرد سپید، به، سماق، سداب و سقنقور.»
نخستین اشاره به «هفت‌سین» در زمان قاجار، اشاره سلطان احمد میرزا عضدالدوله به رسم سفره نوروزی دربارِ فتحعلی شاه در روزِ سیزدهم نوروز است: «احدی به خوانچه‌ها و مجموعه‌های اسباب تحویل دست نمی‌زد. روز مزبور درب اتاق باز می‌شد. دو خانم در حضور حضرت خاقانی دو ظرف از آن خوانچه‌ها را برمی‌داشتند و میان باغ انداخته می‌شکستند. بعد از آن تمام اهل حرم‌خانه آن ظروف را می‌بایست بشکنند و اسباب هفت سین را یغما کنند.»
خلاصه بسیار در این باب گفته‌اند و البته به شکل‌های مختلف از جمله اعراب که در مورد آیین نورزی ساسانیان گفته‌اند (کتاب المحاسن و الاضداد = جاحظ)، هانری رنه که در سفرنامه‌اش اشاره نموده است و عده‌ای دیگر.
سفره هفت‌سین از جلوه‌های اصیل نوروز به‌ویژه در میان خانواده‌های ایرانی‌است. در گذشته، بر حاشیه سفره قلمکار ایرانی با قلم خوانا این بیت سعدی نوشته می‌شد:
ادیم زمین سفره عام اوست بر این خوان یغما چه دشمن چه دوست
به این معنی که نعمتها برای دوست و دشمن گسترده است.
همچنین نویسنده مطلب در دانشنامه ایرانیکا گفته است که مردمان دیگری که با ایرانیان فرهنگ و آیین‌های میان‌وند دارند (مانند افغان‌ها، تاجیکها و ارمنی‌ها) این سفره را نمی‌چینند و این سفره حتی میان کردها و زرتشتیان (که هر دو از نگاهبانان آیین‌های باستانی ایرانی بوده‌اند) نیز نبوده‌است، هر چند به تازگی سفره هفت‌سین در میان زرتشتیان شهرنشین فراگیر شده‌است. سفره هفت سین به صورتهای مختلف در مناطق کُردنشینِ ایران، افغانستان، پاکستان و جمهوری آذربایجان نیز رواج دارد.
سین‌های سفره هفت سین
روی سفره هفت‌سین به‌صورت سنتی آینه، کتاب قرآن، شاهنامه یا دیوان حافظ، تنگ آب به‌همراه ماهی قرمز یا انار قرار می‌گیرد. عضو اصلی سفره، سبزه است که در کنار شش سینِ دیگر، هفت‌سین را تشکیل می‌دهد. اجزای اصلی هفت سین هفت چیز خوراکی است که ریشه گیاهی دارد و نام آنها واژه‌ای پارسی غیرمرکب است که با حرف سین آغاز می‌شود.
اجزای اصلی هفت سین:
- سبزه
- سیر
- سیب
- سمنو
- سنجد
- سرکه
- سماق
گذاشتن ماهی سرخ در تُنگ، سکه، گل سنبل، اسپند (سپنج) و ساعت در کنار اجزای اصلی سفره هفت سین درمیان برخی از مردم رایج است.
سایر اجزاء سفره
در کنار هفت سین، اجزای دیگری نیز قرار می‌گیرند که معمولاً به نماد مفاهیمی چون نوزایی، باروری، فراوانی، ثروت (مانند سکه) و مانند آنها یاد می‌شود. این اجزاء ممکن است برای زینت یا کامل کردن مجموعه باشند. از جمله این اجزاء می‌توان از آینه، کتاب (قرآن، کتاب مقدس یا مجموعه اشعار از قبیل دیوان حافظ و شاهنامه فردوسی)، شمعدان (در بعضی سنتها تعداد شمع‌ها به تعداد فرزندان خانواده است)، تخم‌م غ رنگی، گل،شیرینی، آجیل، نان سنگک، گلاب، تنگ یا کاسه آب (معمولاً حاوی برگ، ماهی، ترنج یا انار یا سایر مرکبات)، بیدمشک، بادبزن و سبزی خوردن نام برد.
آینه و کتاب در کنار هم از اجزائی هستند که در بسیاری از سفره‌های هفت سین چیده می‌شوند. برخی بر این باورند که سکه که نماد «دارایی» و آب که نماد «پاکی و روشنایی» است، بهتر است در کنار هم قرار گیرند و سکه را درون ظرفی از آب سر سفره می‌گذارند. یا به امید ازدیاد ثروت، سکه را بر آینه می‌گذارند.
برخی از این اجزا به شرح زیر است:
- قرآن: گذاشتن قرآن در سفره هفت‌سین در میان مسلمانان رواج دارد.
- آینه: دوری از بدی‌ها
- ماهی قرمز: نماد سال نوی چینی است و احتمالاً در کمتر از ۱ قرن پیش در کنار سفره هفت سین پارسی جای گرفته. البته این ماهی در ایران نیز در حوضچه‌های دریای خزر، دریاچه ارومیه، دریاچه هامون و رودخانه کارون یافت می‌شده‌است و ایرانی‌ها بیش از۲۵۰۰ سال با ماهی قرمز آشنایی داشته‌اند. شاهد این موضوع، تندیسک زرین ماهی قرمز مربوط به دوران هخامنشی است که یکی از اشیای گنجینه آمودریا است که از محوطه باستانی تخت قباد به دست آمده‌است. از سوی دیگر، تندیسک نقره‌ای به سبک تمدن ایلامی در حدود سال‌های ۶۰۰ تا ۹۰۰ پیش از میلاد نیز وجود دارد که نشان می‌دهد ایلامی‌های ساکن فلات ایران با ماهی قرمز آشنایی داشته‌اند.
آشنایی با راز‌های تاریخی هفت سین نوروزی
هفت سین از هفت محصول زمینی گزینه می‌شود تا از نعمتهایی که خداوند به انسان بخشیده است، سپاسگزاری شود. هفت سین نوروزی آئین پارسی است. (نه چینی، هندی، عربی، روسی و غیره)
گزینه‌های هفت سین باید دارای پنج ویژگی باشد:
- نام آنها پارسی باشد،
- با واژه «سین» شروع شوند،
- دارای ریشه گیاهی باشند،
- خوردنی باشند،
نام آنها از واژه‌های ترکیبی مانند (سبزی پلو، سیر ترشی و . . .) ساخته نشده باشند.
با توجه به نکات بالا : خوان هفت سین پارسی با سیب، سیر، سماک (سماق به عبارتی سماغ)، سرکه، سمنو، سبزی یا سبزه («سبزی خوردنی»، چرا که سبز کردن میلیون‌ها تن گندم یا دیگر حبوبات و بیرون ریختن آن کمی دور از اندیشه مردمان ایران زمین است) چیده می‌شود.
پس می‌توان گفت:
گذاردن سنبل، سکه و سماور که نه خوراکی هستند و نه پارسی، هیچ حقیقت هفت سینی ندارند. و نیز گزینه‌هایی چون؛ سوزن، سنجاق، ساعت و….
ماهی قرمز نیز که سمبل عید کشور چین و چینی‌هاست که به خوان هفت سین نوروزی ایرانی ها وارد شده است. غافل از اینکه در عید چینی‌ها ماهی قرمز را رها می‌کنند تا زندگی جریان یابد و لی ما ماهی قرمز را اسیر تنگ بلورین کرده و تا رسیدن مرگ آنها نگهداری می‌کنیم.
در صورتی که، در هفت سین پارسی انار به نشانه باروری و عشق و یا سیب سرخ درون ظرف آب پاک و زلال رها می‌شود تا عشق و باروری همچنان پاینده بماند. با کمی اندیشه پیرامون آنچه گفته شد، خواهید دید که در بیست میلیون واژه‌های پارسی شما نمی‌توانید انتخاب هشتمی برای خوان هفت «سین» نوروزی پیدا کنید، که دارای این پنج ویژگی باشد.
چرا «هفت»؟
عدد هفت در زبان باستانی به نام «امرداد» است. امرداد معنای جاودانگی و بی مرگی نام داشت و از آنجائی که این عدد معنای زیبای زندگی و جاودانگی را می‌داد هفت واژه را به نشانه آن گزینه کرده و بر خوان نوروزی می‌چینند.
به روایتِی هفت “سین”، نشانه هفت دانه گیاهی است که می‌توان با آن سبزه نوروز را تهیه کرد: جو، ماش، عدس، ارزن، لوبیا، نخود و گندم.
زمان پارسیانِ کهن، مردم از هر هفت دانه، سبزه می پروراندند (۱۰ روز قبل از نوروز) و ظروفِ آن را بر سر درِ خانه‌های خود می‌گذاشتند و هر کدام بیشتر و بهتر سبز می‌شد، نشانه پر ثمریِ آن محصول برای کاشت در آن سال بود.
هفت در میان اعداد از اهمیت و ارزش خاصی برخوردار است. هفت برای ایران و ایرانیان باستان مقدس بود و از آن برای مفاهیم مثبت، خوش یمنی و فال نیک استفاده می‌شد.
مانند؛ هفت رنگ رنگین کمان، دوران کودکی ۷ سال است، هفت خان رستم در شاهنامه، هفت آسمان، هفت اقلیم، هفت روز هفته، هفت فرشته، هفت شهر عشق در عرفان، هفت پیکر و …
چرا «سین»؟
بنا به روایتی هفت «سین» نخستین بار هفت «شین» بود. گزینه‌های هفت «شین»، از شهد (شیره درختان)، شیر، شراب، شکر، شمع، شمشاد و شابه (میوه خصوصا سیب) بود. اما بعد از حضور اسلام به علت ممنو عیت مصرف شراب این هفت «شین» تبدیل به هفت «سین» شد.
به روایتی «سین»، واژه اول نام هفت فرشته باستانی پارسی است. همه آنها دارای ویژگی‌های خاص و نیکو بودند.
منبع: سایت بیتوته